Από το site της ΟΛΚΕ (Ομοφυλοφική λεσβιακή κοινότητα Ελλάδας)

πρόγραμμα: Ομάδα Συμβουλευτικής
		ξεκινήσε πρόγραμμα (Project), ομάδα συμβουλευτικής και υποστήριξης για λεσβίες και γκέι που αναζητούν χώρο να εκφράσουν ανησυχίες και προβληματισμούς για την καθημερινότητα και τις διαπροσωπικές σχέσεις τους.
Την ομάδα θα συντονίζει η Φιλιώ Τσουκαλά, ψυχολόγος και ομαδική θεραπεύτρια. Οι ενδιαφερόμενες και οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να στείλουν mail στο symvouleutiki@olke.org με το όνομα και το τηλέφωνό τους ώστε να ενημερωθούν για προσωπική συνάντηση με τη συντονίστρια.

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ

Για τις γυναίκες και τους άντρες που προσπαθούν για ένα παιδί

Λόγια γυναικών και ανδρών που ίσως κάτι θυμίζουν:

· «Έχω αρχίσει να ανησυχώ. Τόσες και τόσες γυναίκες δυσκολεύονται να κάνουν παιδιά. Μήπως είμαι κι εγώ μία απ’ αυτές;»

· «Τα είχα σχεδιάσει όλα πολύ προσεκτικά στο μυαλό μου: την καριέρα μου, την ώρα που θα έμενα έγκυος, πότε θα έκανα το παιδί…Όταν είδα ότι το σώμα μου δεν υπάκουε , τρόμαξα ίσως για πρώτη φορά στη ζωή μου.»

· «Τι κι αν είμαι αγχωμένη ή συγχυσμένη ή φοβισμένη; Θα βγει τίποτα; Τίποτα δεν έχει σημασία. Όπως λέει κι ο γιατρός μου, καλύτερα να ηρεμήσω. Και έχει προφανώς δίκιο. Όμως φοβάμαι».

· «Πάντα πίστευα ότι η πατρότητα ήταν εύκολη και χαρούμενη υπόθεση. Όταν μου ανακοίνωσαν ότι πάσχω από αζωοσπερμία, ο κόσμος κυριολεκτικά χάθηκε κάτω απ’ τα πόδια μου».

· «Πόσα πρέπει να περάσεις αλήθεια για ένα παιδί; Πέρα από τα φάρμακα, αυτός ο αγώνας με το ρολόι στο χέρι για να πιάσουμε το ωάριο, κι ύστερα αυτή η ατέλειωτη αναμονή…»

Ένας δρόμος που μπορούμε να βαδίσουμε μαζί

Όταν ένα ζευγάρι αποφασίζει να κάνει παιδί και αυτό αποδεικνύεται πιο περίπλοκο από ό,τι είχε φανταστεί, οι σύντροφοι νιώθουν ότι ξεκινάει μια δύσκολη διαδικασία για το σώμα, την ψυχή και τη σχέση τους.

Ίσως και οι δύο χρειαστούν υποστήριξη κατά τη διάρκεια των εξετάσεων και της θεραπείας. Υπάρχουν διέξοδοι ανακούφισης και χαράς απέναντι στα συναισθήματα θυμού και ενοχής που μπορεί να γεννηθούν.

Το ζευγάρι είχε ονειρευτεί ότι το παιδί θα ερχόταν φυσικά μέσα από την αυθόρμητη ένωσή του. Το όνειρο να γίνουν οι καλύτεροι γονείς για το παιδί που περιμένουν μπορεί να μείνει ζωντανό.

Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας μπορεί να υπάρξουν δυσκολίες. Είναι σημαντικό οι σύντροφοι να βασιστούν στις δυνάμεις τους και οι ένας στον άλλο για να πάρουν αποφάσεις και να προχωρήσουν μπροστά.

Μοιάζει δύσκολο να διατηρηθεί ο αυθορμητισμός και η ερωτική διάθεση. Ο καθένας εκφράζει διαφορετικά τα συναισθήματά του και ίσως η απόσταση φαίνεται να μεγαλώνει. Συζητώντας με ειλικρίνεια οι δυσκολίες μπορούν να ξεπεραστούν.

Το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον περιμένει με έγνοια και ανυπομονησία. Είναι σημαντικό το ζευγάρι να σεβαστεί τις δικές του επιθυμίες και να λειτουργήσει με το δικό του ρυθμό σε αυτή τη σημαντική περίοδο της ζωής.

Πώς μπορεί να βοηθήσει η συμβουλευτική

Σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία η συμβουλευτική και η υποστήριξη στους ανθρώπους που δυσκολεύονται να τεκνοποιήσουν θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι της θεραπείας. Στην Ελλάδα λειτουργούν δεκάδες κλινικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής αλλά ελάχιστες συνεργάζονται με κάποιο σύμβουλο ή ψυχοθεραπευτή που να μπορεί να αντιμετωπίσει τις συναισθηματικές παραμέτρους αυτής της πορείας.

Η διαδικασία της συμβουλευτικής αποτελεί ένα χώρο έκφρασης των συναισθημάτων που σχετίζονται με τη δυσκολία αναπαραγωγής και με τη διαδικασία της θεραπείας, προσφέρει πληροφόρηση, στήριξη και βοήθεια στην λήψη αποφάσεων. Επίσης, μέσα από αυτή, μπορεί κανείς να διερευνήσει άλλα οικογενειακά και διαπροσωπικά ζητήματα που οξύνονται ή έρχονται στην επιφάνεια αυτή την περίοδο. Τέλος μπορεί να φανεί χρήσιμη στις γυναίκες ή τα ζευγάρια που μπορεί να βιώσουν ανησυχία κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.

Μπορείτε να επωφεληθείτε από:

· ατομικές συνεδρίες για τον κάθε σύντροφο.

· κοινές συναντήσεις του ζευγαριού.

· συμμετοχή σε ομάδα υποστήριξης.

Σε κάθε περίπτωση η ενδιαφερόμενη ή ο ενδιαφερόμενος μπορεί να γνωριστεί με τη σύμβουλο και να αποφασίσουν από κοινού την κατάλληλη μέθοδο υποστήριξης.

Το Κέντρο Εξωσωματικής Αθηνών και ο μαιευτήρας – γυναικολόγος Δρ. Βασίλης Αθανασίου συνεργάζονται με τη σύμβουλο και ψυχοθεραπεύτρια οικογένειας και ζεύγους Φιλιώ Τσουκαλά, με σκοπό να παρέχουν μια ολοκληρωμένη φροντίδα στα ζευγάρια που προσπαθούν για ένα παιδί.

Οι συναντήσεις γίνονται στο χώρο του ιατρείου κατόπιν συνεννόησης.

Η ψυχολόγος Φιλιώ Τσουκαλά Σπούδασε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στο πανεπιστήμιο Paris 7, Denis Diderot στο Παρίσι. Έχει εκπαιδευτεί στη θεραπεία ομάδας, οικογένειας και ζεύγους από το Ελληνικό Ινστιτούτο Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής θεραπείας. Έχει εργαστεί στον Συμβουλευτικό Σταθμό Αθήνας του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας (ΚΕΘΙ) παρέχοντας συμβουλευτική σε γυναίκες. Τώρα εργάζεται ιδιωτικά ως ψυχοθεραπεύτρια και συνεργάζεται με δήμους σε προγράμματα συμβουλευτικής.

ΚΕΝΤΡΟ ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ

IVF ATHENS CENTER

Δρ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ M.D, Ph.D

Λ. Κηφισίας 5, Μαρούσι, 151 23

Τηλ: 210 6859502

Τηλ. / Fax: 210 6859503

Οικογένεια, ελεύθερος χρόνος και Σχολείο Ομλία σε σχετική εκδήλωση του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων του Σχολείου "Νέα Εκπαιδευτήρια - Μαλλιάρα"

Εισήγηση

Στις συζητήσεις των εργαζόμενων κυρίως ενηλίκων για την καθημερινότητά τους και στις συζητήσεις των γονιών για την καθημερινότητα των παιδιών τους επανέρχεται συχνά το θέμα του περιορισμένου ελεύθερου χρόνου. Μιλώντας για εργαζόμενους και εργαζόμενες εννοώ και τους γονείς εκείνους που μπορεί να μην έχουν αμειβόμενη απασχόληση εκτός σπιτιού ή μπορεί να εργάζονται λίγες ώρες ή από το σπίτι. Σε κάθε περίπτωση οι γονείς σε μια σύγχρονη οικογένεια εργάζονται σκληρά ακόμη κι αν έχουν «μόνο» τη φροντίδα του σπιτιού και της οικογένειας.

Ποια είναι τα αποτελέσματα τις έλλειψης ελευθέρου χρόνου στα παιδιά του δημοτικού;

Το ίδιο θέμα απασχολεί και τους εφήβους, που ενώ πορεύονται προς την αυτονομία, μπορούν να βγουν μια βόλτα, αναπτύσσουν προσωπικά ενδιαφέροντα, ωστόσο δεν βρίσκουν το χρόνο για να υλοποιήσουν τις επιλογές τους μέσα σε ένα τρελό πρόγραμμα με τελικό συνήθως στόχο τις εισαγωγικές εξετάσεις. Πιθανώς κάτι αντίστοιχο νιώθουν τα παιδιά του δημοτικού ακόμα κι αν δεν εκφράζεται ακόμα με λόγια. Πολλές φορές εκφράζεται όταν τα παιδιά απλώς «είναι αλλού» κατά τη διάρκεια του μαθήματος είτε αυτό είναι στο σχολείο είτε σε εξωσχολικά μαθήματα. Βλέπουμε πολλές φορές τα παιδιά να γίνονται αδιάφορα ακόμα και για δραστηριότητες που τους αρέσουν, πχ. αθλητικές ή καλλιτεχνικές. Είναι οικεία ή εικόνα παιδιών που μαζεύονται το βράδυ για να διαβάσουν τα μαθήματα με τη βοήθεια του γονιού και έχουμε την αίσθηση ότι δεν καταλαβαίνουν, δεν προσπαθούν, δε σκέφτονται, με αποτέλεσμα η διαδικασία να κρατάει περισσότερο, τα νεύρα όλων να σπάνε και να δημιουργείται ένα περιβάλλον εκνευρισμού όπου το παιδί ακόμα κι αν ολοκληρώσει τα μαθήματά του για την άλλη μέρα, στην ουσία δεν έχει μάθει και δεν έχει αναπτύξει μια σχέση ευχαρίστησης με τη γνώση, τα βιβλία κλπ.

Πως ορίζουμε καταρχήν οι ενήλικοι τον ελεύθερο χρόνο; Αυτό που εννοούμε αλλάζει σύμφωνα με τις συνθήκες ζωής μας. Ο τρόπος που ορίζεται, γίνεται αντιληπτός και αξιοποιείται ο ελεύθερος χρόνος των παιδιών είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την κατανόηση και τη διαχείριση του από τους μεγάλους (τους γονείς, τον περίγυρο, τους δασκάλους κλπ). Στην καθημερινότητα των περισσοτέρων τα πράγματα που νοούνται ως δουλειά ή υποχρεώσεις δεν τελειώνουν παρά μόνο όταν η κούραση δεν επιτρέπει να συνεχίσουμε. Έτσι αναγκαζόμαστε να ορίζουμε ως ελεύθερο τον χρόνο εκείνο που δεν κάνουμε απολύτως τίποτα. Συνήθως βλέπουμε λίγη τηλεόραση λέμε τα νέα της ημέρας και σχεδιάζουμε τις υποχρεώσεις της επομένης. Σπανιότερα μπορεί να δούμε κάποιους φίλους και να πούμε τα νέα μας. Σε κάθε περίπτωση προσπαθούμε να περνάμε αυτές τις ώρες με τον πιο χαλαρό και τελικά παθητικό τρόπο. Αντίστοιχα τα παιδιά έχουν ένα πρόγραμμα που δεν περιορίζεται στις πρωινές ώρες αλλά αντίθετα εκτείνεται μέχρι το βράδυ με αποτέλεσμα ο ελεύθερος χρόνος που απομένει να αρκεί οριακά για την σωματική ανάπαυση με όσο γίνεται λιγότερη δραστηριότητα.

Ποια είναι τα αίτια της έλλειψης ελεύθερου χρόνου και της δημιουργικής αξιοποίησης του όταν υπάρχει;

Ως εργαζόμενοι και εργαζόμενες λοιπόν σε μια δύσκολη εποχή και σε μια δύσκολη πόλη δυσκολευόμαστε να διατηρήσουμε κάποιο χρόνο για τον εαυτό μας και για την μεταξύ μας επαφή. Εξίσου δυσκολευόμαστε να υπερασπιστούμε το χρόνο τον παιδιών για ξεκούραση και παιχνίδι. Μια διευκρίνιση σε σχέση με τις διαπροσωπικές σχέσεις. Δεν υπονοώ ότι ζευγάρια και οικογένειες που εργάζονται σκληρά δεν έχουν ζεστές σχέσεις και βαθιά συναισθήματα. Υποστηρίζω όμως ότι για να καταναλωθεί μια σχέση χρειάζεται χρόνος. Χρόνος για ξεκούραση έτσι ώστε να ακολουθήσει και η κουβέντα για τα νέα της ημέρας, να ακολουθήσει μια πιο σοβαρή συζήτηση για θέματα που είναι σημαντικά για το ζευγάρι και την οικογένεια, να βρεθεί ο χρόνος για να γίνουν αστεία και τα μέλη της οικογένειας να νιώσουν ότι μαζί διασκεδάζουν, να αναπτυχθεί ρομαντική διάθεση στο ζευγάρι, ή το παιδί να νιώσει ότι έχει το χρόνο να κάνει τις σημαντικές ερωτήσεις του για τη ζωή. Συνήθως ο χρόνος που έχουμε για τα παραπάνω δεν είναι αρκετός.

• Οι μεγάλοι έχουμε πολλές υποχρεώσεις επαγγελματικές και οικιακές με αποτέλεσμα να τελειώνουμε συνήθως τη μέρα αργά το βράδυ. Πολλές φορές όταν αποφασίζουμε ή τυχαίνει να κάνουμε μη παραγωγικές δραστηριότητες σε «εργάσιμο» χρόνο νιώθουμε κι εμείς ενοχές πιστεύοντας ότι «χάνουμε» πολύτιμο χρόνο. Άλλωστε πάντοτε υπάρχουν δεκάδες εκκρεμότητες που «κανονικά» θα έπρεπε να καλύπτουμε εκείνη την ώρα αντί να «καθόμαστε».
• Κάποιες φορές νιώθουν τόσο κουρασμένοι που δεν έχουν την απαιτούμενη ενέργεια να παίξουν, να διαβάσουν ή να αθληθούν με τα παιδιά. Πιστεύουν ότι κάποιος επαγγελματίας θα το κάνει με περισσότερη γνώση και όρεξη.
• Το αβέβαιο εργασιακό μέλλον και ο μεγάλος ανταγωνισμός δημιουργούν δικαιολογημένα την αγωνία για τον καλύτερο εφοδιασμό των παιδιών με προσόντα και δεξιότητες.
• Η σύγχρονη ζωή στις πόλεις δυσκολεύει το παιχνίδι στο δρόμο αλλά και την τακτική συνεύρεση των παιδιών εκτός σχολικού περιβάλλοντος ώστε να παίξουν και να αναπτύξουν στενή φιλία.

Μπροστά σε όλες αυτές τις δυσκολίες και τις προκλήσεις φαίνεται «βουνό» 1. να εξασφαλίσουν οι γονείς λίγο αλλά ουσιαστικό χρόνο με τα παιδιά όχι μόνο για να εκπληρώσουν τις μαθητικές υποχρεώσεις αλλά κυρίως για να παίξουν και να κουβεντιάσουν αβίαστα και 2. το να βρουν μια ισορροπία στην καθημερινότητα επιλέγοντας κάποιες δραστηριότητες, περιορίζοντας κάποιες άλλες και διασφαλίζοντας τον απαραίτητο χρόνο ξεκούρασης για τα παιδιά.

Ποιοι άλλοι παράγοντες μπορεί να επηρεάζουν την εμπειρία των παιδιών σε σχέση με τον ελεύθερο χρόνο;

Υπάρχουν θέματα που αφορούν την κάθε οικογένεια τα οποία μπορεί να εμπλέκονται στην εμπειρία που έχει τελικά ένα παιδί, στο αν νιώθει κουρασμένο ή ξεκούραστο, ικανοποιημένο ή όχι, αν έχει κέφι για δραστηριότητες, αν είναι εξωστρεφές με τους συνομηλίκους, αν νιώθει ευχάριστα στο σπίτι, αν νιώθει ευχάριστα στο σχολείο κλπ. Επειδή οι παράγοντες αυτοί σχετίζονται σχεδόν με κάθε έκφραση της οικογενειακής ζωής και της ζωής του ζευγαριού δεν θα μπορέσω να τα αναπτύξω επαρκώς σε αυτή την κουβέντα. Θα αναφερθώ όμως συνοπτικά για να δούμε ότι η συνολική ατμόσφαιρα του σπιτιού είναι τελικά εκείνη που επιτρέπει στο παιδί να χαλαρώσει και να ασχοληθεί με την εξωοικογενειακή ζωή. Κι εδώ θέλω να κάνω μια διευκρίνιση. Συχνά σε τέτοιου τύπου ομιλίες ή και στη σχετική αρθογραφία προβάλεται μια εικόνα της ιδανικής ήρεμης κι ευτυχισμένης οικογένειας και κάθε άλλη περίπτωση παρουσιάζεται σαν πηγή προβλημάτων που πληγώνει και καταστρέφει τα παιδιά. Αν συνέβαινε πραγματικά κάτι τέτοιο θα ήμασταν όλοι και όλες κατεστραμμένοι γιατί οικογένεια χωρίς δυσκολίες δεν υπάρχει ούτε και υπήρξε ποτέ. Οι συγκρούσεις, οι λύπες και οι προκλήσεις της ζωής είναι και αυτές μαθήματα για τα παιδιά. Τα εξοικειώνουν με ένα δύσκολο κόσμο με ένα τρόπο πιο ουσιαστικό από ότι η προτροπή των γονιών να διαβάσουν.

Ωστόσο είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι οι δυσκολίες στις σχέσεις των μελών της οικογένειας, τα προβλήματα που μπορεί να προκύψουν από εξωτερικούς παράγοντες κλπ, καθώς και οι ρόλοι που αναλαμβάνουν τα παιδιά στην οικογένεια δημιουργούν συναισθήματα τα οποία καθρεφτίζονται τόσο στην επίδοση των παιδιών όσο και στον τρόπο με τον οποίο περνάνε τον ελεύθερο χρόνο τους. Για παράδειγμα:

· Όταν υπάρχει απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου το παιδί μπορεί να χρειάζεται χρόνο να είναι με την οικογένεια και να νιώθει ότι συμμετέχει στο οικογενειακό πένθος ενώ οι γονείς είναι πιθανό να θέλουν να γεμίσουν το χρόνο του ώστε να ξεχαστεί. Μπορεί ακόμα για ένα χρονικό διάστημα το παιδί να είναι θλιμμένο ή θυμωμένο και παρότι μπορεί να παραμένει συνεπές στις σχολικές του υποχρεώσεις να δυσκολεύεται με το παιχνίδι ή τις εξωσχολικές δραστηριότητες.

· Όταν στην οικογένεια υπάρχει πολύ μεγάλη ένταση ή και βία, όταν προετοιμάζεται ένας χωρισμός των γονιών, τα παιδιά μπορεί να είναι πολύ ανήσυχα για να παίξουν και γενικά να κάνουν δημιουργικά πράγματα. Μπορεί επίσης να προσπαθούν να μην απασχολήσουν πολύ τους γονείς που ήδη δυσκολεύονται με αποτέλεσμα να αποσύρονται σε μοναχικές δραστηριότητες ή ακόμη να προτιμούν να βρίσκονται περισσότερες ώρες εκτός του σπιτιού.

· Όταν η οικογένεια αντιμετωπίζει ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα (υγείας, οικονομικό, επαγγελματικό κλπ) το παιδί μπορεί να νιώθει ότι πρέπει να είναι τέλειο με αποτέλεσμα να είναι υπερβολικά μελετηρό, υπερβολικά ήσυχο και υπερβολικά σωστό. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στην περίπτωση που στο παιδί ανατίθεται ο ρόλος του βοηθού (πχ. «είναι το πιο υπεύθυνο παιδί, ποτέ δεν ανησύχησα, γι’ αυτό το αγαπάω τόσο» κλπ)

Χαρακτηριστικά και στόχοι της ανάπτυξης από 6 έως 12 ετών

• Αναπτύσσονται γνωστικές ικανότητες που καθιστούν αυτή την ηλικία σημαντική για τη μάθηση.
• Σε συναισθηματικό επίπεδο τα παιδιά αναπτύσσουν συνειδητά και ειλικρινή αισθήματα, θετικά και αρνητικά, τόσο για τα μέλη της οικογένειας όσο και για τους συνομιλήκους. Δημιουργούνται οι πρώτες φιλίες.
• Η ηλικία αυτή είναι σημαντική για την κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Ανήκουν σε ομάδες και στις πρώτες παρέες, αποκτούν ρόλο, γίνονται αποδεκτά και αποδέχονται τους άλλους, αλληλοβοηθιούνται, μαθαίνουν και αποδέχονται τους κανόνες.
• Φυσικά στόχος αυτής της ηλικίας είναι η εγκαθίδρυση μιας καλής υγείας σε μια εποχή που πολλά παιδιά στον δυτικό κόσμο εμφανίζουν νοσήματα που οφείλονται στην καθιστική ζωή, στην κακή διατροφή και στο άγχος.

Καθώς η ικανότητα για μάθηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους υπόλοιπους παράγοντες σκοπός της κουβέντας μας είναι μικροί και μεγάλοι να βρούμε ισορροπίες που θα μας επιτρέπουν να έχουμε καλή σωματική και πνευματική υγεία, επαρκή απόδοση στις σχολικές και επαγγελματικές δραστηριότητες, καλή κοινωνική ένταξη και θερμές σχέσεις με τους άλλους.

Σε αυτή την προσπάθεια κυρίαρχος είναι ο ρόλος του παιχνιδιού.

Τι είναι παιχνίδι;

Δυσκολευόμαστε να ορίσουμε και να περιγράψουμε τι ακριβώς είναι παιχνίδι. Αυτό βέβαια συμβαίνει όταν βλέπουμε το παιχνίδι ως ειδικοί και γενικά όταν το κοιτάμε απέξω καθώς οι παίκτες μικροί και μεγάλοι δεν έχουν καμία αμφιβολία ότι παίζουν.

Το παιχνίδι μπορεί να οριστεί ως μια πολύ ενδιαφέρουσα για τους παίκτες απασχόληση, η οποία περιλαμβάνει μια ευχάριστη φυσική – σωματική ή πνευματική προσπάθεια με σκοπό πάντα τη συναισθηματική ευχαρίστηση. Μόνο οι παίκτες, στην περίπτωση που συζητάμε τα παιδιά ξέρουν αν παίζουν ή όχι. Αν δηλαδή αυτή η δραστηριότητα τους προσφέρει ευχαρίστηση ή όχι. Το παιχνίδι δεν είναι υποχρεωτικά αντίστροφο της μάθησης. Είναι όμως πάντοτε αντίστροφο της πλήξης και της υποχρέωσης. Τα παιδιά όταν παίζουν δε βαριούνται, είναι απορροφημένα όπως λίγες φορές τα βλέπουμε στις υποχρεωτικές τους δραστηριότητες. Μαθαίνουν επομένως με όλο το μυαλό, το σώμα και την ψυχή τους. Το παιχνίδι δε γίνεται όμως με σκοπό να μάθουμε, είναι πάντα αυτοσκοπός. Θα λέγαμε λοιπόν ότι τα κριτήρια για να ορίσουμε το παιχνίδι είναι: 1. Να είναι ευχάριστο, 2. να είναι αυτοσκοπός και όχι μέσο για κάτι άλλο, 3. να επιλέγεται αυθόρμητα από τους παίκτες, 4. να απαιτεί την ενεργή συμμετοχή όσων παίζουν.

Πότε είναι παιχνίδι οι εξωσχολικές δραστηριότητες;

Στα πλαίσια ενός μαθήματος σχολικού ή εξωσχολικού μπορεί ο εκπαιδευτικός να χρησιμοποιήσει ένα παιχνίδι για να διδάξει. Σε αυτή την περίπτωση είναι πιθανό πολλά παιδιά να εμπλακούν για λίγο στη διαδικασία με όρους παιχνιδιού. Αυτό βοηθάει φυσικά στο μάθημα αλλά δεν καλύπτει την ανάγκη του παιδιού για παιχνίδι ούτε χρονικά ούτε σε ποιότητα.

Σε ότι αφορά τις σχολικές και αξωσχολικές δραστηριότητες που αφορούν τον αθλητισμό τη μουσική και τα εικαστικά. Εδώ εμπλέκεται περισσότερο το σώμα, οι αισθήσεις και η δημιουργικότητα. Επίσης πολύ συχνά γίνονται ομαδικά σε ένα περιβάλλον που επιτρέπει περισσότερο την επαφή μεταξύ των παιδιών απ’ ότι η τάξη. Πολλές φορές σε αυτές τις δραστηριότητες τα παιδιά περνάνε πραγματικά καλά, δε θέλουν να τελειώσει ο προβλεπόμενος χρόνος, φαίνονται ξεκούραστα και απορροφημένα. Δεν παύει ωστόσο να είναι μια διαδικασία που είναι προγραμματισμένη και πολλές φορές εξυπηρετεί και ως φύλαξη του παιδιού προκειμένου οι γονείς να εκπληρώσουν κάποιες υποχρεώσεις ή ακόμα και να κρατήσουν λίγο χρόνο για τον εαυτό τους. Ακόμα μπορεί η δραστηριότητα αυτή να αντιμετωπίζεται από τον αντίστοιχο εκπαιδευτικό ή από την οικογένεια ως ένας ακόμη χώρος όπου το παιδί πρέπει να διακριθεί ή τουλάχιστον να ακολουθήσει την πρόοδο των άλλων με αποτέλεσμα να πιέζεται να μην απουσιάζει συχνά.

Γίνεται σαφές ότι χρειάζεται οι μεγάλοι να προσπαθούμε να εξασφαλίζουμε στα παιδιά και λίγο χρόνο για ξεκούραση και αυθόρμητο παιχνίδι. Φυσικά γίνεται κατανοητό ότι εκτός από τον ατομικό χρόνο του κάθε παιδιού είναι δύσκολο να αξασφαλιστεί κοινός χρόνος μεταξύ των παιδιών για να παίξουν ομαδικά και ο κατάλληλος χώρος.

Θα συζητήσουμε γι΄αυτά αφού πρώτα πούμε δυο πράγματα για τις μοναχικές δραστηριότητες και το μοναχικό παιχνίδι

Τι προβλήματα διαπιστώνονται τελικά;

• Επίδραση της έλλειψης ελεύθερου χρόνου των ενηλίκων στην εργασία, στις σχέσεις του ζευγαριού, της οικογένειας, των φίλων. Για κάθε άτομο η επίδραση αυτή είναι διαφορετική.
• Τα παιδιά έχουν εξίσου βαρύ πρόγραμμα με αντίκτυπο στα νεύρα τους, στην αυτοπεποίθησή τους, στη σχολική τους απόδοση και στη συμμετοχή τους στη σχολική ζωή.
• Μικροί και μεγάλοι δυσκολεύονται να συζητήσουν γι’ αυτά τα θέματα, να καταλάβουν οι μεν τους δε και να βρουν λύσεις που ταιριάζουν στην κάθε οικογένεια

Τι μπορεί να γίνει;

Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι γονείς, εκπαιδευτικοί και παιδιά κάνουν ότι καλύτερο μπορούν θα χρησιμοποιήσουμε μια βιωματική άσκηση για να δούμε από πού μπορούμε να αντλήσουμε ιδέες για λύσεις πάνω στο ζήτημα του ελευθέρου χρόνου. Στη συνέχεια στη συζήτηση μπορούμε να αναφέρουμε και άλλες προτάσεις.

Βιωματική άσκηση

Θα ζητηθεί από τους γονείς να γυρίσουν προς τον διπλανό ή τη διπλανή τους και να μοιραστούν για πέντε λεπτά ο καθένας μια στιγμή που πέρασαν καλά και δημιουργικά με τα παιδιά τους. Πώς προέκυψε αυτή η στιγμή, πώς ένιωσαν, τι σημαίνει γι’ αυτούς να έχουν μια τέτοια σχέση με τα παιδιά τους; Στη συνέχεια μπορούν να σκεφτούν αν θα ήθελαν μια τέτοια δραστηριότητα να γίνεται πιο συχνά στη ζωή τους και τι θα έπρεπε να αλλάξουν στην καθημερινότητά τους για να το πετύχουν. Έπειτα θα γυρίσουμε ξανά στην ομάδα και ενδεικτικά θα ζητηθεί από κάποιους να περιγράψουν τη στιγμή που άκουσαν από τον διπλανό τους, τι κατάλαβαν, πώς ένιωσαν και αν τους θύμισε κάτι από τη δική τους εμπειρία.

Τέλος θα προταθεί στους γονείς να κάνουν την ίδια ερώτηση στα παιδιά τους, σε μια στιγμή χαλαρής επικοινωνίας. Να ρωτήσουν δηλαδή τα παιδιά να θυμηθούν μια στιγμή που πέρασαν καλά μαζί, μια στιγμή που πέρασαν καλά με άλλα παιδιά, μια στιγμή που ένιωσαν καλά στο σχολείο και μια στιγμή που πέρασαν καλά μόνα τους.

Με την παραπάνω άσκηση θα αναδείξουμε τη σημασία της επικοινωνίας με τα παιδιά αλλά και το γεγονός ότι όλοι οι γονείς έχουν κάποτε νιώσει πολύ καλά με τα παιδιά τους μέσα από μια δημιουργική δραστηριότητα που τους ταιριάζει. Το σημαντικό δεν είναι να τους δώσει λύσεις ο ειδικός αλλά να εντοπίσουν από τη δική τους οικογενειακή ιστορία τις εμπειρίες μιας ευχάριστης και ποιοτικής επικοινωνίας με τα παιδιά τους και να προσπαθήσουν να τις εντάξουν στην καθημερινότητά τους.

Επίσης θα προκύψουν θέματα για την ελεύθερη συζήτηση που θα ακολουθήσει.

Ο υποψήφιος και η οικογένειά του μπροστά στο άγχος των πανελληνίων εξετάσεων

Βρισκόμαστε στις παραμονές των πανελληνίων εξετάσεων και όπως κάθε χρόνο ένα από τα θέματα που βασανίζουν τους υποψηφίους και τις οικογένειές τους είναι το υπερβολικό άγχος και των μεν και των δε μπροστά σ’ αυτή τη δοκιμασία που κρατάει λίγο, ενώ από αυτήν εξαρτώνται πολλά.

Καταρχήν είναι σημαντικό να αποδεχτούμε ότι ένας βαθμός άγχους είναι αναπόφευκτος και φυσιολογικός, καθώς ο μαθητής έχει κοπιάσει πολύ και ο κόπος του πρόκειται να δικαιωθεί ή όχι. Επίσης, για τα παιδιά εκείνα που έχουν ένα συγκεκριμένο σκοπό ως προς τις σπουδές τους η επιτυχία έχει να κάνει και με το μέλλον τους, τουλάχιστον για τα επόμενα χρόνια.

Πέρα από τα παραπάνω όμως, για πολλούς και πολλές υποψήφιους/ες οι εξετάσεις αυτές είναι ίσως η πρώτη μάχη που καλούνται να δώσουν ως μεγάλοι. Ξέρουν πολύ καλά ότι την ώρα της εξέτασης γονείς, δάσκαλοι και φίλοι δε θα είναι εκεί. Είναι καλό όμως να ξέρουν ακόμα ότι για εκείνες τις μέρες τα μάτια σχεδόν ολόκληρης της ελληνικής κοινωνίας είναι στραμμένα πάνω τους με κάποιο σεβασμό για την προσπάθειά τους. Κάθε επιτυχία επομένως, θα είναι κι αυτή όλη δική τους. Και σε αντίθετη περίπτωση πάντως τα παιδιά που θα έχουν προετοιμαστεί με αίσθηση υπευθυνότητας, όχι απέναντι στους γονείς και τους δασκάλους, αλλά απέναντι στον εαυτό τους και σε αυτά που επιθυμούν, θα μπορέσουν να ξεπεράσουν την απογοήτευση και να αναζητήσουν άλλες λύσεις μαζί με τους δικούς τους ή να ξαναπροσπαθήσουν.

Και για τους γονείς ωστόσο είναι πολύ δύσκολο να περνάει το παιδί τους μια μεγάλη δυσκολία κι εκείνοι, που πάντα ένιωθαν υπεύθυνοι για την ευημερία και την ευτυχία του, να μην μπορούν να το βοηθήσουν δραστικά. Μπορούν όμως να το υποστηρίξουν. Είναι σημαντικό να αναγνωριστεί από την οικογένεια ο κόπος που έχει ήδη κάνει ο μαθητής ή η μαθήτρια ανεξαρτήτως αποτελέσματος. Επίσης είναι βοηθητικό για το παιδί να είναι αποδεκτό και ανεκτό από τους γονείς το άγχος που έχει. Το να λέμε σε μια αγχωμένη μαθήτρια «Άμα δεν κοιμάσαι καλά δε θα γράψεις» δε τη διευκολύνει στο να ηρεμήσει και να κοιμηθεί. Από την άλλη πλευρά καλό είναι να μην επενδύεται το αποτέλεσμα των εξετάσεων με κρίσεις για την αξία του παιδιού, το κύρος της οικογένειας ή με συγκρίσεις με τα αδέλφια ή άλλους συγγενείς. Κάθε παιδί άλλωστε έχει το δικό του τρόπο να ανταποκρίνεται στις δυσκολίες της ζωής. Τέλος θα ήταν καλό οι γονείς να συζητούν μεταξύ τους ή με φίλους τις δικές τους ανησυχίες και τους φόβους, ώστε ο μαθητής να μη νιώθει υπεύθυνος και για τα δικά τους συναισθήματα. Αυτό βέβαια δε σημαίνει να είναι αποστασιοποιημένοι και να κάνουν σα να μη συμβαίνει τίποτα.

Δε θα αναφερθώ στα ζητήματα της φροντίδας μιας ισορροπημένης διατροφής και μιας σχετικής ηρεμίας στο σπίτι, γιατί συνήθως οι γονείς τα γνωρίζουν πολύ καλά και τα παρέχουν με το παραπάνω. Επισημαίνω ότι λίγο χιούμορ σε σχέση με την κατάσταση μπορεί να αποφορτίσει το κλίμα και να καθησυχάσει τον μαθητή ή τη μαθήτρια. Το βράδυ της παραμονής, τουλάχιστον του πρώτου μαθήματος, καλό θα ήταν ο μαθητής να ξεκουραστεί και να ξεσκάσει, να δει φίλους, να γελάσει και να ξαπλώσει νωρίς, Αν δυσκολεύεται να κοιμηθεί, δεν πειράζει. Ευτυχώς τα νέα παιδιά έχουν αρκετή ενεργητικότητα για να αποδόσουν ακόμα και υπό αντίξοες συνθήκες. Καλή επιτυχία σε όλους και σε όλες

Φιλιώ Τσουκαλά

Ψυχολόγος - ψυχοθεραπεύτρια

Ανακοίνωση για την Ηθική Παρενόχληση στον χώρο εργασίας που έγινε σε σχετική εκδήλωση του Συλλόγου Union Eurobank

Η ΗΘΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.

ΟΡΙΣΜΟΣ, ΑΙΤΙΑ, ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ

Η ηθική παρενόχληση είναι ένα θέμα που τα τελευταία χρόνια άρχισε να ορίζεται και να γίνεται γνωστό ενώ σταδιακά εμφανίζεται η βούληση να ληφθούν μέτρα για την πρόληψη και την προστασία των θυμάτων. Πρόκειται για μια επιθετική συμπεριφορά, που χωρίς τη χρήση σωματικής βίας στοχεύει μέσα από τη συστηματική επανάληψη στην ταπείνωση του θύματος και σε πληγή της αξιοπρέπειάς του. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται στις προσωπικές σχέσεις και στην οικογένεια αλλά φαίνεται να συμβαίνει συχνά και στον εργασιακό χώρο αλλά και στο σχολείο. Η δυσκολία να διερευνήσουμε την έκταση και την ένταση του φαινόμενου βρίσκεται τόσο στην «ιδιωτική» φύση της κατάστασης όσο και στην ασάφεια του ορισμού. Το πρώτο λοιπόν που πρέπει να κάνουμε είναι να ξεχωρίσουμε τι είναι και τι δεν είναι ηθική παρενόχληση.

Τι δεν είναι ηθική παρενόχληση;

Η ηθική παρενόχληση δεν πρέπει να συγχέεται με το εργασιακό άγχος. Η πίεση και ο φόρτος εργασίας μπορεί να δυσκολεύουν τη ζωή των εργαζομένων αλλά δεν αποτελούν παρενόχληση εκτός και αν ένα μόνο άτομο φορτώνεται με τις υποχρεώσεις ολόκληρης της ομάδας ή αν από αυτό το άτομο στερούν τα μέσα για να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του.

Επίσης μια ανοιχτή σύγκρουση στο χώρο δουλειάς δεν αποτελεί παρενόχληση, καθώς δίνει μια ευκαιρία να εκτονωθεί η κατάσταση, τα συναισθήματα είναι φανερά και υπάρχει πιθανότητα να βρεθεί μια λύση. Επίσης όταν δύο άτομα μπαίνουν σε μία ανοιχτή σύγκρουση σημαίνει ότι και τα δύο νιώθουν τουλάχιστον ότι έχουν εξίσου αυτό το δικαίωμα, ότι είναι εν δυνάμει ίσα. Αντίθετα στην ηθική παρενόχληση οι προθέσεις δεν είναι ξεκάθαρες, ο επιτιθέμενος δεν παραδέχεται την εχθρότητά του και τείνει να βγάλει το θύμα τρελό. Το θύμα από την άλλη δεν μπορεί να αντιδράσει από τη στιγμή που δε δέχεται ανοιχτή επίθεση ενώ ταυτόχρονα αρχίζει να νιώθει όλο και πιο αδύναμο, να νιώθει ότι δεν είναι ικανό να κερδίσει σ’ αυτή την ασαφή και ύπουλη διαμάχη.

Η κακομεταχείριση όλου του προσωπικού από ένα τυραννικό και αυταρχικό διευθυντικό στέλεχος, όταν είναι φανερή έχει διαφορές από την ηθική παρενόχληση τόσο στη φύση της επίθεσης όσο και στις επιπτώσεις που έχει στον ψυχισμό και στην υγεία των εργαζομένων. Όταν η «ιδιορρυθμία» του διευθυντή είναι γνωστή σε όλους, τα άτομα αλληλοστηρίζονται κι έχουν ένα ξεκάθαρο πρόβλημα να αντιμετωπίσουν είτε συνδικαλιστικά είτε υπηρεσιακά, όσο δύσκολο κι αν είναι αυτό. Αντίθετα η ηθική παρενόχληση στηρίζεται στην απομόνωση του θύματος κι έχει στόχο την ψυχική του εξόντωση κι όχι τη βελτίωση της απόδοσής του, αν κι αυτή μπορεί να είναι μια εύκολη δικαιολογία, που χρησιμοποιείται συχνά.

Τι είναι ηθική παρενόχληση;

Θα λέγαμε ότι κύριο χαρακτηριστικό της ηθικής παρενόχλησης είναι η πρόθεση του επιτιθέμενου να βλάψει ή και να εξοντώσει το θύμα. Τα μέσα που χρησιμοποιούνται στην ηθική παρενόχληση είναι κυρίως η απομόνωση του θύματος από το εργασιακό περιβάλλον, γι’ αυτό και τα απομονωμένα άτομα, όπως θα δούμε αναλυτικά παρακάτω, είναι πιο ανυπεράσπιστα και, σύμφωνα με έρευνες, στοχεύονται κατά προτεραιότητα. Πολλές φορές επιστρατεύεται η πρόφαση της ανεπαρκούς απόδοσης για τη συστηματική προσβολή του θύματος, ακόμα κι όταν η απόδοση του εργαζόμενου σαμποτάρεται συστηματικά από τον επιτιθέμενο (για παράδειγμα όταν δεν του δίνεται πρόσβαση στον υπολογιστή ή σε άλλα μέσα που χρειάζεται για την εκπλήρωση ενός έργου). Πολύ συχνά ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να κάνουν το άτομο πιο ευάλωτο. Η ηθική παρενόχληση περιλαμβάνει τις συνεχείς προσβολές κι επιπλήξεις, τη συσχέτιση λαθών που μπορεί να κάνει ο εργαζόμενος με άλλα χαρακτηριστικά όπως το φύλο ή η ηλικία του, τη στέρηση των μέσων που απαιτούνται για τη διεκπεραίωση μιας εργασίας, την αφαίρεση αρμοδιοτήτων ή την υπερφόρτωση του ατόμου με υπερβολικές υποχρεώσεις, κλπ. Χαρακτηριστικά συναισθήματα που σχετίζονται με την ηθική παρενόχληση είναι η ζήλεια, ο φθόνος, ο ανταγωνισμός. Εδώ θα ήταν ίσως χρήσιμο να κάνουμε μια παρένθεση για να εξηγήσουμε λίγο αυτές τις έννοιες. Η ζήλεια είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα που προκύπτει όταν ο διπλανός μας έχει κάτι το οποίο θα θέλαμε κι εμείς. Στο φθόνο αντίθετα η φαντασίωση δεν είναι να αποκτήσουμε αυτό που έχει ο άλλος αλλά να καταστραφεί το αντικείμενο του φθόνου. Γι’ αυτό το λόγο ο φθόνος είναι ένα συναίσθημα εξαιρετικά καταστροφικό αλλά και οδυνηρό γι’ αυτόν που το νιώθει. Είναι ωστόσο αυτό το συναίσθημα που μπορεί να γεννήσει τη χωρίς όρια και μέχρι τελικής νίκης ηθική παρενόχληση. Ταυτόχρονα σημαντικό ρόλο παίζει ο ανταγωνισμός που καλλιεργείται στη σύγχρονη κοινωνία ακόμα από την παιδική ηλικία στο σχολείο ακόμα από την οικογένεια. Στους χώρους εργασίας, ειδικά στον ιδιωτικό τομέα ο ανταγωνισμός τονώνεται από τον φόβο της ανεργίας, ένα φόβο που οι ίδιες οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν ως μέσω χειραγώγησης.

Τα αίτια της ηθικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας

Το φαινόμενο της ηθικής παρενόχλησης είναι πολυπαραγοντικό ως προς την αιτιολογία του. Οι ευθύνες ανήκουν τόσο στα άτομα όσο και στο πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται. Δεν είναι τυχαίο ότι υπάρχουν χώροι εργασίας όπου εμφανίζονται πολύ συχνά τέτοια φαινόμενα όπως αντίστοιχα υπάρχουν άτομα που αναπτύσσουν επιθετικές συμπεριφορές σε όποιο περιβάλλον κι αν βρεθούν. Ας δούμε πρώτα τις αιτίες που προκύπτουν από τα πλαίσια και τις συνθήκες της σύγχρονης εργασίας.

Τα αίτια που σχετίζονται με τα πλαίσια εργασίας

1. Ο ανταγωνισμός και η εντατικοποίηση της εργασίας μέσα από το άγχος που προκαλούν αυτά

2. Ο περιορισμός των διαπροσωπικών σχέσεων στις επιχειρήσεις και στις υπηρεσίες οδηγούν σε άρση των αναστολών. Με άλλα λόγια όταν δεν υπάρχει προσωπική σχέση είναι πιο εύκολο να πατήσει κανείς επί πτωμάτων για να προχωρήσει αλλά και να μείνει κανείς απαθής μπροστά στη βία που μπορεί να υφίσταται ο συνάδελφός του

3. Μοναδικό κριτήριο των επιχειρήσεων αναδεικνύεται η απόδοση και μπροστά σ’ αυτό τον σκοπό επιστρατεύονται όλα τα μέσα.
4. Καθώς το κύριο μέλημα των επιχειρήσεων είναι η παραγωγικότητα. Όταν υπάρχει κρίση στις σχέσεις μεταξύ υπαλλήλων δεν εξετάζονται τα αίτια ώστε να δοθεί μια λύση. Αντίθετα παρεμβαίνουν με μόνο κριτήριο να διατηρηθεί η παραγωγικότητα κουκουλώνοντας τις διαπροσωπικές διαφορές ή τις αδικίες που μπορεί να συμβαίνουν.
5. Αντίστοιχα αυτό φαίνεται και στη διαδικασία πρόσληψης από πολλές επιχειρήσεις, όπου τα κριτήρια δεν είναι τόσο τα προσόντα όσο η αντοχή των υποψηφίων στην εργασιακή και προσωπική πίεση.
6. Στα πλαίσια του ανταγωνισμού μεταξύ των στελεχών και των υπαλλήλων αναπτύσσεται τάση μετάθεσης των ευθυνών
7. Παρότι λέμε συχνά ότι στη σύγχρονη κοινωνία επικρατεί ατομικισμός, επικρατεί ταυτόχρονα και ομοιογενοποίηση το τρόπου σκέψης των ατόμων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να παρασύρεται πολλές φορές η ομάδα από ένα κυνικό κι απρόσωπο τρόπο διαχείρισης και να αρχίσει να διέπεται κι εκείνη από κυνισμό και μηδενική ανοχή στη διαφορετικότητα.
8. Στις σύγχρονες επιχειρήσεις επικρατεί γραφειοκρατία. Η διαχείριση των προβλημάτων γίνεται μέσω υπηρεσιακών σημειωμάτων, με αποτέλεσμα ο εργαζόμενος να μην μπορεί να εκθέσει αυτοπροσώπως το πρόβλημά του ούτε να βρει άμεση λύση σ’ αυτό.
9. Τέλος μπορεί να επικρατεί κακή οργάνωση με αποτέλεσμα τα καθήκοντα να είναι ασαφή, να υπάρχει αδιαφάνεια και η εξουσία των προϊσταμένων να είναι περίπου απεριόριστη.

Οι παραπάνω παράγοντες δεν προκαλούν την ηθική παρενόχληση αλλά διαμορφώνουν ένα εργασιακό περιβάλλον όπου είναι πιο εύκολο και αποδεκτό να προκύψουν τέτοιες συμπεριφορές καθώς φαίνεται να ταιριάζουν με την κουλτούρα της διοίκησης. Έχοντας λοιπόν υπόψη μας τα παραπάνω ας δούμε τι συμβαίνει στη διαπροσωπική σχέση, τα αίτια και τα αποτελέσματα της ηθικής παρενόχλησης σε ατομικό επίπεδο.

Διαδικασία

Η ηθική παρενόχληση σε όλα τα πλαίσια όπου εμφανίζεται, οικογενειακά, σχολικά και εργασιακά χαρακτηρίζεται από μια διαστροφική διαδικασία. Ετυμολογικά η λέξη διαστροφή σημαίνει στρέφω, αντιστρέφω, ανατρέπω. Από τον 19^ο αιώνα χρησιμοποιείται για να ονοματιστεί η παρέκκλιση των ενστίκτων. Το άτομο που είναι διεστραμμένο χαρακτηρίζεται από αίσθηση μεγαλείου, πιστεύει ότι όλα του οφείλονται, ζηλεύει κι εκμεταλλεύεται. Επειδή νιώθει στην πραγματικότητα ότι το ίδιο δεν έχει υπόσταση, ότι είναι κενό προσκολλάται στο θύμα και το ρουφάει ή αντλεί ικανοποίηση από την εξουδετέρωση του. Η διαδικασία μέσα από την οποία χτίζεται η ηθική παρενόχληση περιλαμβάνει τρία στάδια:

1. Το στάδιο της σαγήνης, κατά την οποία ο θύτης γοητεύει το θύμα και πιθανώς τον περίγυρό τους πείθοντας ότι είναι κυρίαρχος και ανώτερος.

2. Ακολουθεί η φάση της διαστροφής της επικοινωνίας. Σε αυτή την κατάσταση ο επιτιθέμενος αρνείται την άμεση επικοινωνία, βάζει ανάμεσα στον ίδιο και το θύμα το εμπόδιο της γραφειοκρατίας, πιθανώς επικοινωνεί μόνο με σημειώματα ή μέσω τρίτων. Στο αίτημα του θύματος για εξηγήσεις για την επιθετική και προσβλητική συμπεριφορά απαντά ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα με αποτέλεσμα το θύμα να αμφιβάλει και να νιώθει ή να φαίνεται τρελό.

3. Κάποια στιγμή και ίσως με κάποια ασήμαντη αφορμή, ο θύτης περνάει στη φάση της διαστροφικής βίας. Έχοντας παγιδεύσει το θύμα αρχίζει πραγματικά να το προσβάλλει και να το ταπεινώνει εκφράζοντας έτσι αισθήματα μίσους, τα οποία το θύμα αντιλαμβάνεται αλλά δε μπορεί να τα αποδείξει. Απέναντι σ’ αυτή τη στάση το θύμα είτε δεν αντιδρά και ενοχοποιείται αναζητώντας τις δικές του ευθύνες είτε αντιδρά έντονα χωρίς όμως το περιβάλλον να μπορεί να καταλάβει γιατί. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το θύμα να θεωρείται κακό και υστερικό. Έτσι μπορεί πιο εύκολα, με τους σχετικούς χειρισμούς του θύτη, να πάρει το ρόλο του εξιλαστήριου θύματος για την κρίση στην οποία μπορεί να βρίσκεται η ομάδα.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του επιτιθέμενου;

Έχουμε ήδη εξηγήσει πως αναπτύσσεται και τι μορφές παίρνει η διαστροφική

συμπεριφορά που χαρακτηρίζει την ηθική παρενόχληση. Είναι φυσιολογικό να σκεφτούμε ότι όλοι μπορεί να βρεθούμε στη θέση να μιλήσουμε άσχημα σε κάποιον, να μεταθέσουμε τις ευθύνες εξαιτίας του άγχους που νιώθουμε, να τον απομονώσουμε γιατί δε μας είναι συμπαθής, να μιλήσουμε άσχημα για αυτόν ή για αυτήν. Η διαφορά είναι ότι για τους περισσότερους ανθρώπους αυτά είναι μεμονωμένα περιστατικά που όταν αντιληφθούμε τις συνέπειές τους μετανιώνουμε, πολλές φορές μάλιστα προσπαθούμε να επανορθώσουμε.

Αντιθέτως υπάρχουν άνθρωποι που για ποικίλους ψυχολογικούς και κοινωνικούς λόγους λειτουργούν κυρίως ή και αποκλειστικά με αυτό τον τρόπο, ανθρωποι που βιώνοντας οι ίδιοι πολύ μεγάλη ανασφάλεια παίρνουν το ρόλο του κατηγόρου που νιώθουν ότι τους προστατεύει. Έτσι λειτουργούν στρέφοντας οποιαδήποτε μομφή πιστεύουν ότι θα μπορούσε να στραφεί προς αυτούς εναντίον του επιλεγμένου θύματος Αυτό μπορεί να συμβαίνει

1. γιατί κάποιος συστηματικά δε μπορεί να αντέξει το άγχος και το μεταθέτει σε κάποιον άλλο,

2. γιατί κάποιος μπορεί να είναι τυραννικός και να δυναστεύει ολόκληρη την ομάδα ή ένα μόνο άτομο,

3. μπορεί κάποιος να έχει στο χαρακτήρα του παρανοϊκά στοιχεία με αποτέλεσμα να βρίσκεται συνεχώς σε άμυνα ξεσπώντας πάνω στο θύμα, από το οποίο νιώθει ότι απειλείται.

4. Μπορεί ακόμα ο θύτης να έχει μια τέτοια δομή προσωπικότητας ώστε να δημιουργεί σχέσεις αποκλειστικά βασισμένες στην εξουσία πάνω στον άλλον, στη δυσπιστία και στην εκμετάλλευση. Και φυσικά μπορεί η ομάδα από υποταγή να ακολουθεί τη διαστροφή του αρχηγού, ο οποίος μπορεί να είναι προϊστάμενος ή ένας απλός εργαζόμενος με ιδιαίτερα ισχυρή προσωπικότητα. Αυτό είναι ένα φαινόμενο κοινωνικό και ψυχικό που το συναντάμε πολύ συχνά σε καταστάσεις βίας, όπου οι «αδύναμοι» μιας ομάδας ασυνείδητα ή συνειδητά ταυτίζονται με τον επιτιθέμενο για να αποφύγουν να βρεθούν στο ρόλο του θύματος

Το πρόβλημα στις σύγχρονες επιχειρήσεις, όπως εξηγήσαμε και νωρίτερα, είναι ότι, καθώς επικρατεί ο νόμος του ισχυρού και μοναδικό κριτήριο είναι η απόδοση, τέτοια άτομα φτάνουν όλο και συχνότερα σε διευθυντικές θέσεις και σε άλλες θέσεις ευθύνης.

Ποιοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να υποστούν ηθική παρενόχληση;

Έχουμε ήδη επισημάνει ότι στη βάση της παρενόχλησης υπάρχει η άρνηση της διαφορετικότητας. Η δυσκολία του επιτιθέμενου ή της ομάδας να ανεχθεί κάποιον που είναι διαφορετικού φύλου, εθνικότητας, αντιλήψεων ή και ηλικίας ή που γενικά δε συμβαδίζει με το σύστημα. Τα άτομα που διαφέρουν μπορεί να γεννούν τη ζήλεια και τον φθόνο ή απλώς την αντιπάθεια και να βρίσκονται έτσι στο επίκεντρο επιθέσεων που προκύπτουν από αυτά τα ανομολόγητα συναισθήματα. Πολύ συχνά οι εταιρίες χρησιμοποιούν αυτά τα ανθρώπινα αισθήματα στρέφοντας συναδέλφους εναντίον αλλήλων, προκειμένου να ξεφορτωθούν κάποιον χωρίς να αναλάβουν την ευθύνη. Τα αισθήματα αυτά και οι συνέπειές τους στη συμπεριφορά ενισχύονται από τον φόβο που προκαλεί η απειλή της ανεργίας.

Έτσι είναι πιο πιθανό να υποστούν τέτοιου είδους επιθέσεις

1. Όσοι δεν έχουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της ομάδας, όσοι δηλαδή αποτελούν μειονότητα, ή είναι οι ίδιοι μόνοι διαφορετικοί σε κάτι από την υπόλοιπη ομάδα.

Εδώ είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η ηθική παρενόχληση έχει φύλο. Σύμφωνα με τις περισσότερες έρευνες οι γυναίκες είναι αρκετά συχνότερα θύματα ηθικής παρενόχλησης. Δεν είναι μόνο ο αριθμός των θυμάτων που διαφέρει αλλά και η ποιότητα της παρενόχλησης. Μία γυναίκα είναι πιο πιθανό να προσβληθεί και να εξευτελιστεί με αναφορές στο φύλο της και όχι σε ιδιαίτερα δικά της χαρακτηριστικά, σε λάθη ή παραλήψεις της. Είναι επίσης πιθανό να συνυπάρχει η ηθική με την σεξουαλική παρενόχληση. Για παράδειγμα, μια εργαζόμενη να αρνηθεί τις προτάσεις προϊσταμένου, εργοδότη ή συναδέλφου και εκείνος να αρχίσει να την προσβάλει.

2. Επίσης ιδιαίτερης έντασης και βαρύτητας, έτσι ώστε να φτάνει στα όρια της κοινωνικής διάκρισης μπορεί να είναι και η παρενόχληση κάποιου ή κάποιας που είναι ομοφυλόφιλος ή ομοφυλόφιλη.

3. Ακόμα, ανάλογα με την πλειοψηφία των μελών μιας ομάδας, μπορεί να αποτελεί μειονότητα κάποιος αρκετά νέος που η ομάδα τον βλέπει ανταγωνιστικά ή κάποιος μεγαλύτερος σε ηλικία, του οποίου οι αποδοχές μπορεί να είναι αρκετά υψηλές ενώ η απόδοση, σύμφωνα με τα ποσοτικά κριτήρια της επιχείρησης, να θεωρείται μειωμένη.

4. Ηθική παρενόχληση μπορεί να υποστούν άτομα που μπαίνουν σε ένα χώρο εργασίας δείχνοντας μεγάλες ικανότητες και που πιθανώς θεωρούνται απειλητικά για την υπάρχουσα ομάδα. Αντίστοιχα και όσοι αντιστέκονται στην χειραγώγηση και στη γοητεία ενός κυριαρχικού προϊσταμένου ή συναδέλφου.

5. Επίσης όσοι δεν έχουν μέσα στον εργασιακό χώρο συμμαχίες ή το σωστό δίκτυο, δηλαδή άνθρωποι μοναχικοί από τη φύση τους ή απομονωμένοι από τις συνθήκες, για παράδειγμα μετά από μία συγχώνευση μπορεί σε ένα τμήμα να βρεθούν πολύ λιγότεροι υπάλληλοι από τη μία εταιρία και πολύ περισσότεροι από την άλλη, πιθανώς και σε σχέση ανταγωνισμού μεταξύ τους.

6. Οι έγκυοι και οι λεχώνες αλλά και όπως ήδη είπαμε τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Γενικά άτομα που για διάφορους λόγους είναι ή θεωρούνται ότι είναι λιγότερο αποδοτικά, τουλάχιστον ως προς τα ποσοτικά κριτήρια.

8. Επίσης άτομα που περνούν μια δύσκολη φάση, για παράδειγμα μια απώλεια, μια σοβαρή ασθένεια στην οικογένεια, ένα χωρισμό κλπ.

Οι παραπάνω κατηγορίες εργαζομένων μπορεί να λειτουργήσουν ως εξιλαστήρια θύματα για μια ομάδα που πιέζεται συνολικά (κι εδώ επανέρχεται το ζήτημα της διοίκησης και πόσο τα χαρακτηριστικά της μπορεί να επιτρέπουν και να ενισχύουν το φαινόμενο.)

Από ψυχολογικής άποψης, μπορεί να βρεθούν σε αυτή τη θέση άτομα

1. που για νευρωτικούς λόγους σαμποτάρουν τον εαυτό τους κάνοντας πολλά λάθη και δίνοντας αφορμές για να κατηγορηθούν. Άλλα ατομικά χαρακτηριστικά που μπορεί να έχουν τα θύματα ηθικής παρενόχλησης μπορεί να είναι τα εξής:

2. Χαμηλή αυτοεκτίμηση, να έχουν απόλυτη ανάγκη να αναγνωριστούν μέσω της δουλειάς,

3. να είναι για τους παραπάνω λόγους ή και για άλλους υπερβολικά ευσυνείδητα και αφοσιωμένα,

4. να είναι υπερβολικά ευαίσθητα και να το δείχνουν μέσα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον εργασίας και

5. φυσικά τα άτομα που έχουν μη μόνιμες θέσεις και εξ αυτών εκείνοι που είναι γνωστό ότι έχουν πολύ μεγάλη οικονομική ανάγκη.

Οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενες με τα χαρακτηριστικά αυτά αφ’ ενός είναι πιο πιθανό να βρεθούν σε αυτή τη θέση αφ’ ετέρου είναι πιο δύσκολο να αντισταθούν και να τερματίσουν αυτή τη συμπεριφορά.

Οι επιπτώσεις της ηθικής παρενόχλησης ως μία τραυματική εμπειρία

Καταρχήν είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι η επίδραση που θα έχει μια επίθεση ή οι συνεχείς επιθέσεις εξαρτάται και από το ιστορικό του θύματος, δηλαδή από παλιότερα τραύματα, αδυναμίες, από την επένδυση που έχει κάνει κανείς στην εργασία του και στην επαγγελματική του ταυτότητα κλπ. Οι συνέπειες της ηθικής παρενόχλησης σχετίζονται με τους εξής παράγοντες:

1. Από την ταυτότητα των ατόμων και από τη σχέση μεταξύ τους

2. από το αν η παρενόχληση ασκείται από ένα άτομο ή από όλη την ομάδα

3. από τον αν στοχεύει σε ένα μόνο άτομο ή σε περισσότερα

4. από τη διάρκεια και την ένταση της επίθεσης

Βασικός στόχος της παρενόχλησης είναι η διαρκής αποσταθεροποίηση του θύματος. Επομένως αυτή είναι και η πρώτη και βασικότερη συνέπεια. Το άτομο δεν είναι σίγουρο για τίποτα. Από τη μία φοβάται ανά πάσα στιγμή ότι μπορεί να κάνει λάθος στη δουλειά του κι από την άλλη αμφιβάλει για το αν αντιλαμβάνεται ορθά την επίθεση ή αν είναι ιδέα του, όπως συχνά του λένε οι γύρω του.

Αποτελέσματα αυτής της κατάστασης μπορεί να υπάρχουν σε διανοητικό, ψυχολογικό και σωματικό επίπεδο.

1. Μετατραυματικό άγχος. Με τον όρο αυτό ορίζουμε τις εκφράσεις άγχους που προκύπτουν από μία τραυματική εμπειρία ή από επαναλαμβανόμενες τραυματικές καταστάσεις σε μια χρονική περίοδο. Το άτομο μπορεί να φοβάται καθημερινά να πάει στην εργασία του ή μπορεί να αντιλαμβάνεται ως επίθεση κάθε παρατήρηση που του γίνεται και να πληγώνεται εκ νέου. Σε πολλές περιπτώσεις, ακόμα κι αν ο εργαζόμενος απομακρυνθεί από το εργασιακό περιβάλλον και από τον θύτη, μπορεί να μην μπορεί να προχωρήσει, να αναμασά το πρόβλημά του, να νιώθει από τη μία ανεπανόρθωτα αδικημένος κι από την άλλη ασυγχώρητα αδύναμος.
2. Μπορεί να εμφανιστούν αϋπνίες, ψυχοσωματικές ενοχλήσεις όπως οσφυαλγίες, δερματικό έκζεμα, στομαχικοί πόνοι κλπ. Αλλά και κατάθλιψη ή ναυτίες. Τα συμπτώματα αυτά μπορεί να μην είναι άμεσες συνέπειες της παρενόχλησης αλλά κυρίως της αίσθησης ανημποριάς του θύματος να αντιδράσει αποτελεσματικά. Η κατάσταση αυτή λέγεται επίκτητη αίσθηση αδυναμίας και οδηγεί σε παραίτηση και μεγάλη ψυχική οδύνη. Πιστεύω ότι αυτή η αίσθηση είναι και ο βασικός τραυματικός παράγοντας της παρενόχλησης και κάθε επίθεσης περίπου. Το άτομο νιώθει ότι βρίσκεται σε αδιέξοδο και όσο περισσότερο υποτάσσεται τόσο περισσότερο ντρέπεται και κατηγορεί τον εαυτό του με αποτέλεσμα τα λόγια και οι πράξεις του επιτιθέμενου να βρίσκουν όλο και πιο πρόσφορο έδαφος δημιουργώντας έτσι ένα φαύλο κύκλο.
3. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα συναισθήματα που επικρατούν είναι κυρίως η ντροπή και η ταπείνωση. Συχνά παρατηρείται ολοκληρωτική απουσία μίσους για τον επιτιθέμενο καθώς όλη η επιθετικότητα του θύματος στρέφεται προς τα μέσα κι έτσι έχουμε όπως είπαμε κατάθλιψη, αυτό-κατηγορίες, συνεχείς αποτυχίες ακόμα και σκέψεις αυτοκτονίας.
4. Αναβίωση παλιών τραυμάτων που τονώνουν την αίσθηση αδυναμίας. Ειδικά αν ένα άτομο έχει τραυματικές εμπειρίες στα παιδικά χρόνια, τότε που η αδυναμία αντίδρασης μπορεί να ήταν δεδομένη και ταυτόχρονα το παιδί αδυνατούσε να επεξεργαστεί αυτό που του συνέβαινε με αποτέλεσμα το παλιό τραύμα να γίνεται κάτι πολύ σκοτεινό και τρομακτικό μέσα στη μνήμη και την ψυχή του ενηλίκου πια ατόμου. Με αυτό τον τρόπο λοιπόν μια επίθεση στην ενήλικη ζωή μπορεί να έχει ψυχικό αντίκτυπο πολύ μεγαλύτερο από ότι θα περίμενε κανείς.
5. Έχουμε ήδη αναφέρει την πιθανότητα το θύμα να μην ξέρει που πατάει και να κάνει αλλεπάλληλα λάθη. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αυτή την κατάσταση απώλεια ευθυκρισίας ή οποία πηγάζει από τα συνεχή διπλά μηνύματα που το αποσταθεροποιούν.
6. Μπορεί να προκύψουν ψυχιατρικές διαταραχές για τις οποίες υπήρχε προδιάθεση αλλά δεν είχαν εκδηλωθεί
7. Παρατηρείται επίσης ορισμένες φορές απώλεια ζωτικότητας ακόμα και μετά την απομάκρυνση από τον θύτη και από τον χώρο εργασίας. Το θύμα έχει καταγράψει μια ήττα και δεν έχει κουράγιο να ξαναπροσπαθήσει
8. Συναισθήματα που παρατηρούνται ή αναφέρονται από τα θύματα είναι η παραίτηση, σύγχυση, αμφιβολία, άγχος, φόβος και τάση για απομόνωση

Τι μπορεί να γίνει προληπτικά;

Δεδομένων των δυσκολιών αντιμετώπισης της ηθικής παρενόχλησης λόγω της απουσίας νομοθετικού πλαισίου και του ανταγωνιστικού τρόπου λειτουργίας των σύγχρονων επιχειρήσεων είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος της πρόληψης.

Πρώτη και βασικότερη είναι η ανάπτυξη κουλτούρας σεβασμού και αποδοχής της διαφορετικότητας με ιδιαίτερη σημασία στην ισότητα των φύλων συνολικά στους πολίτες της κοινωνίας. Η κατάλληλη παιδεία που θα αποθαρρύνει την επιβολή και την εκμετάλλευση και θα ενισχύει την αλληλεγγύη είναι δουλειά της πολιτείας, του σχολείου και της οικογένειας αλλά και των μέσων επικοινωνίας και των κοινωνικών και πολιτικών οργανώσεων. Χωρίς αυτή την παράμετρο το φαινόμενο της ηθικής παρενόχλησης και συνολικά τα φαινόμενα βίας δεν είναι δυνατό να εξαλειφθούν. Ωστόσο για το συγκεκριμένο πρόβλημα μπορούν να γίνουν κάποια ακόμα πράγματα για τον περιορισμό της έκτασης και της έντασής του.

Είναι σημαντικός ο ρόλος που μπορεί να παίξουν σ’ αυτό οι σύμμαχοι των εργαζομένων σε επίπεδο επιχείρησης. Πρώτο ρόλο οφείλουν να παίξουν τα συνδικάτα. Για να γίνει αυτό χρειάζεται οι εκπρόσωποί τους να είναι ενημερωμένοι κι ευαισθητοποιημένοι τόσο για την έκταση και τα χαρακτηριστικά όσο και για τη σοβαρότητα της ηθικής παρενόχλησης. Είναι σημαντικό η έννοια της ηθικής παρενόχλησης να είναι κτήμα των εργαζομένων σε όλες τις βαθμίδες, να γίνει αντικείμενο δημόσιας συζήτησης. Κάτι τέτοιο μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά για πιθανούς θύτες ή μπορεί να οδηγήσει πιο γρήγορα το θύμα και τους παρατηρητές σε διαμαρτυρία κι έξοδο από την κατάσταση. Είναι επίσης σημαντικό το συνδικάτο να έχει εκ των προτέρων διαμορφωμένο ένα σχέδιο δράσης από την ψυχολογική στήριξη του θύματος μέχρι της καταγγελία και πιθανώς τη νομική του υπεράσπιση, παρότι η ηθική παρενόχληση δεν έχει κάθε φορά την ίδια μορφή και είναι δύσκολο να προτυποποιηθεί. Σε αυτό το πλαίσιο η εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των επιθεωρητών εργασίας είναι επίσης απαραίτητη

Επίσης από την πλευρά της επιχείρησης (και αυτό μπορεί να είναι αίτημα του συνδικάτου) είναι χρήσιμο να εκπαιδευτούν σχετικά τα στελέχη, ειδικά του τμήματος ανθρώπινου δυναμικού, και να στραφεί γενικά η μέριμνα του τμήματος αυτού στην υποστήριξη των εργαζομένων σε τέτοιες δυσκολίες.

Σημαντικός είναι επίσης ο ρόλος του γιατρού εργασίας και γι’ αυτό πρέπει να ενισχυθεί. Ο γιατρός εργασίας είναι εκείνος που με την κατάλληλη ευαισθητοποίηση θα μπορέσει να δει τις συνέπειες της ηθικής παρενόχλησης, να ακούσει το θύμα, να του δώσει χώρο και να ζητήσει διερεύνηση της κατάστασης.

Τέλος όλα τα παραπάνω μπορούν να έχουν βάση και αντίκρισμα με την επεξεργασία και δημιουργία του σχετικού νομοθετικού πλαισίου.

Τι μπορεί να γίνει από το άτομο όταν βρεθεί θύμα ηθικής παρενόχλησης;

Σε ατομικό επίπεδο και όσο δεν έχουν διαμορφωθεί οι απαιτούμενες υποδομές όπως παρουσιάστηκαν παραπάνω, το άτομο είναι καλό να αναζητήσει όσο είναι δυνατό συνομιλητή εντός της επιχείρησης. Έτσι περιορίζει καταρχήν την απομόνωση. Αυτό ενέχει μια δυσκολία από τη στιγμή που το προσωπικό και οι ειδικοί δεν είναι ευαισθητοποιημένοι. Πολλές φορές και δικαίως τα άτομα φοβούνται ότι θα κριθούν ανεπαρκή από τους γύρω τους με τη λογική ότι όπου υπάρχει καπνός υπάρχει και φωτιά. Ωστόσο η συζήτηση με συναδέλφους, εκπροσώπους του σωματείου ή τον γιατρό εργασίας μπορεί να οδηγήσει σε μία λύση ενώ η σιωπή και η υποταγή μπορούν μόνο να διαιωνίσουν και να οξύνουν την κατάσταση

Επίσης το θύμα μπορεί να αναζητήσει στήριξη εκτός εργασίας και για να βρει πρόθυμους ακροατές είναι σημαντικό να ανοίξουμε τη συζήτηση για την ηθική παρενόχληση στους σχετικούς επιστημονικούς κλάδους και σε ολόκληρη την κοινωνία. Συγκεκριμένα καλό είναι να μιλήσει από τη μία σε συγγενείς και φίλους για να βρει ηθική στήριξη, να μη νιώθει μόνο του και να περιορίσει τα αισθήματα ενοχής. Από την άλλη καλό είναι να απευθυνθεί και στα κλαδικά σωματεία αλλά και στην επιθεώρηση εργασίας. Άλλα άτομα που μπορούν να προσφέρουν στήριξη είναι ο οικογενειακός γιατρός, ειδικά αν το θύμα παρουσιάζει σωματικές ενοχλήσεις, οι ειδικοί ψυχικής υγείας και οι δικηγόροι. Οι ειδικοί ψυχικής υγείας οφείλουν καταρχήν να ακούν το θύμα, να αποδέχονται το βίωμά του και να μη σπεύδουν να υποτιμήσουν το πρόβλημά του. Είναι επίσης χρήσιμο να ενθαρρύνουν τα θύματα να αναζητήσουν τη συμβουλή δικηγόρου ή της επιθεώρησης εργασίας, να αναζητήσουν μαζί μεθόδους που μπορεί να προστατεύσουν το άτομο από τις επιθέσεις κλπ.